Konteksty społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny. Tom 4. Wybrane aspekty sterylizacji ludzi ze względów eugenicznych, medycznych i społecznych
Przedmowa
Jeżeli przyjąć za Michelem Foucault, że pod koniec XVIII w. w niektórych państwach rozpoczęło się kształtowanie nowej technologii sprawowania władzy, której istotą jest „biopolityka ludzkiego gatunku” (M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa, Warszawa 1998, s. 240), to sterylizowanie ludzi ze względów eugenicznych było owej biowładzy najbardziej spektakularnym przejawem. Niewątpliwie wprowadzenie w kilkunastu krajach ustaw eugenicznych, dopuszczających zabieg sterylizacji, miało i ma kilka źródeł, od oparcia polityki społecznej na „podstawach naukowych” – biologii, eugeniki czy genetyki, poprzez przyjęcie ideologii rasistowskich, zakładających istnienie wyższych i niższych ras czy grup ludzkich, których mieszanie się miało prowadzić do obniżenia jakości społeczeństwa, po postępującą od końca XIX w. medykalizację systemów ochrony zdrowia, której konsekwencją było nie tylko przedmiotowe traktowanie pacjentów, ale ekspansja i dążenie medycyny do podporządkowania sobie coraz to nowych obszarów życia społecznego i politycznego.
Celem niniejszego opracowania jest z jednej strony próba wyjaśnienia na czym polega zabieg sterylizacji, z drugiej kwestia, dlaczego w wielu krajach wprowadzono ubezpłodnienie mężczyzn i kobiet ze względów eugenicznych, prowadzące do pozbawienia ludzi jednej z podstawowych funkcji – zdolności do prokreacji; także autorzy próbują odpowiedzieć na pytanie, jak rozwijała się technika sterylizacyjna, czemu służyła, jakie wreszcie były jej konsekwencje społeczne, etyczne, zdrowotne, kulturowe. Osobna grupa tekstów próbuje uka-zać zagadnienie funkcjonowania sterylizacji eugenicznej w niektórych krajach, do tej pory szerzej w polskiej historiografii medycznej nieporuszane.
Autorami tekstów są przede wszystkim młodzi badacze, historycy, historycy zdrowia i medycyny, bioetycy, politolodzy, wreszcie lekarze i pielęgniarki. Dziękując Autorkom i Autorom za to, że zechcieli napisać teksty na temat różnych aspektów sterylizacji myślę, iż ich lektura zachęci studentów kierunków medycznych, choć nie tylko, do pogłębienia wiedzy na temat historii, ale i współczesności eugeniki, która wprawdzie „umarła” w wersji „przedgenetycznej”, ale przecież odradza się w postaci tzw. „nowej eugeniki”. Owa współczesna eugenika, wykorzystując osiągnięcia genetyki i biotechnologii w sferze wspomagania rozrodu ludzkiego, zaczyna wracać do zagadnień stanowiących przedmiot działań „klasycznej” eugeniki. A więc „współczesna eugenika” zachęca do tworzenia banków DNA nie tylko w celu przechowywania danych genetycznych ludzi, pozwalających identyfikować przestępców i terrorystów czy eliminować niektóre choroby, ale również – niestety – w celu dzielenia i selekcjonowania ludzi na tych, których profil genetyczny daje gwarancje sukcesu, np. na rynku ubezpieczeniowym, lecz także na tych, których rodzinna historia genetyczna, obarczona jakąś chorobą dziedziczną, będzie wpływać na ich współczesne losy, np. poprzez większe opłaty ubezpieczenia zdrowotnego na poczet długoterminowej i kosztownej opieki społecznej czy medycznej. Sądzę, że źródła, piśmiennictwo oraz materiały zgromadzone w bibliotece seminarium Katedry Nauk Społecznych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu umożliwią dalsze studia i badania nad „ciemną stroną” dziejów zdrowia i medycyny.
Michał Musielak